Upamiętniony ulicą i pomnikiem w 2023 r. w Stalowej Woli komunistyczny aparatczyk towarzysz Zdzisław Malicki był przez wiele lat swojej 36-letniej kariery w PZPR członkiem Egzekutywy Komitetu Wojewódzkiego PZPR.
Egzekutywy PZPR odgrywały kluczowe role w aparacie represji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W systemie PRL aparat represji obejmował różne instytucje, takie jak Służba Bezpieczeństwa (SB), Milicja Obywatelska (MO), Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO), Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (ORMO), sądy, prokuratura oraz wojsko w określonych sytuacjach (np. stan wojenny). Egzekutywy KW PZPR nie zarządzały tymi strukturami bezpośrednio w sensie administracyjnym – to zadanie należało do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW), Ministerstwa Sprawiedliwości czy innych organów centralnych. Jednak jako regionalne organy wykonawcze PZPR, będącej partią rządzącą, odgrywały kluczową rolę w koordynacji, nadzorze politycznym i realizacji polityki represyjnej na szczeblu lokalnym. Ich funkcje w aparacie represji można opisać następująco:
Kierownictwo polityczne i wytyczanie celów:
Egzekutywy KW PZPR określały priorytety represji w swoich województwach, zgodne z linią polityczną PZPR ustalaną na szczeblu centralnym (np. przez Biuro Polityczne). Decydowały, które grupy społeczne (np. opozycjoniści, robotnicy strajkujący, duchowni) lub działania (np. manifestacje, kolportaż ulotek) należy zwalczać.
W okresach kryzysów, takich jak wydarzenia 1956, 1968, 1970, 1976 czy stan wojenny (1981–1983), Egzekutywy koordynowały lokalne działania represyjne, dostosowując je do specyfiki regionu.
Koordynacja działań aparatu represji:
Egzekutywy współpracowały z Komendami Wojewódzkimi MO, strukturami SB oraz ORMO, wydając wytyczne dotyczące użycia sił porządkowych w odpowiedzi na „zagrożenia dla ustroju”. Na przykład w czasie strajków robotniczych czy protestów studenckich decydowały o mobilizacji ZOMO lub ORMO do pacyfikacji.
W stanie wojennym Egzekutywy KW PZPR współdziałały z Wojewódzkimi Komitetami Obrony (WKO), które były lokalnymi organami władzy wojskowo-partyjnej, nadzorując internowania opozycjonistów i kontrolę społeczeństwa.
Nadzór nad lojalnością i kadrami:
Egzekutywy miały wpływ na obsadę kluczowych stanowisk w regionalnych strukturach aparatu represji, takich jak komendanci wojewódzcy MO czy szefowie SB na szczeblu województwa. Dbały o to, by osoby te były lojalne wobec partii i realizowały jej politykę.
Monitorowały nastroje w szeregach MO, SB i ORMO, przeciwdziałając wszelkim oznakom nielojalności wobec PZPR.
Mobilizacja i propaganda:
Egzekutywy organizowały kampanie propagandowe wspierające działania represyjne, np. przedstawiając opozycję jako „wrogów ludu” czy „agentów Zachodu”. W ten sposób legitymizowały użycie siły przez MO, ZOMO czy SB.
Mobilizowały ORMO, które jako formacja ochotnicza złożona z aktywistów partyjnych wspierała MO w działaniach represyjnych, takich jak patrolowanie ulic czy rozbijanie zgromadzeń.
Realizacja polityki centralnej na poziomie lokalnym:
Egzekutywy były łącznikiem między centralnymi władzami PZPR (np. Komitetem Centralnym) a regionalnymi strukturami aparatu represji. Przekładały ogólnokrajowe dyrektywy na konkretne działania w województwach, np. organizując masowe aresztowania czy inwigilację opozycji w odpowiedzi na rozkazy z Warszawy.
Przykłady
Grudzień 1970: Podczas protestów robotniczych na Wybrzeżu Egzekutywy KW PZPR w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie koordynowały działania MO i wojska, decydując o użyciu siły wobec demonstrantów, choć ostateczne rozkazy płynęły z centrali.
Stan wojenny: Egzekutywy odgrywały kluczową rolę w realizacji polityki internowań, współpracując z SB i MO przy identyfikacji i zatrzymywaniu działaczy Solidarności oraz nadzorując lokalne ograniczenia wolności obywatelskich.
Podsumowanie
Egzekutywy Komitetów Wojewódzkich PZPR nie były formalnymi organami zarządzającymi aparatem represji – ta rola należała do MSW i innych instytucji państwowych. Jednak w systemie monopartyjnym PRL pełniły funkcję politycznego „mózgu” na szczeblu regionalnym, koordynując i nadzorując działania MO, SB, ZOMO i ORMO w ramach polityki represyjnej PZPR. Ich zadaniem było zapewnienie, że aparat represji działał skutecznie w interesie partii, tłumiąc wszelki opór wobec władzy socjalistycznej. W praktyce ich wpływ opierał się na dominacji PZPR nad wszystkimi strukturami państwa, co czyniło je istotnym elementem machiny represyjnej.
Czy zatem waszy zdaniem towarzysz Zdzisław Malicki, wieloletni członek wojewódzkiej Egzekutywy w woj. rzeszowskim i później woj. tarnobrzeskim zasługuje na takie upamiętnienie w wolnej Polsce?
